Liczne opisy wykorzystania wody do celów leczniczych sięgają początków naszej ery, a nawet znacznie dalej, o czym świadczy dzieło Hipokratesa z V wieku p.n.e. O przywiązywaniu dużej wagi do róznych zabiegów higienicznych i leczniczych z użyciem wody świadczą nie tylko greckie i rzymskie przekazy sprzed ponad 2 tysięcy lat, a także liczne ślady kąpielisk, zwykłych i termalnych, na terenie obecnych Niemiec i Węgier.
WPŁYW ZABIEGÓW WODOLECZNICZYCH NA ORGANIZM CZŁOWIEKA
Najważniejszym czynnikiem decydującym o efektach kontaktu ciała człowieka z wodą jest jej wpływ na mechanizmy pozwalające zachować homeostazę cieplną. Woda jest w tym przypadku nośnikiem energii cieplnej, znacznie się jednak różniącym od zwykłego otoczenia człowieka, czyli powietrza. Szczególnie dotyczy to przewodnictwa cieplnego, które w przypadku wody jest około 25 razy większe, oraz jej ciepła właściwego, które jest kilka tysięcy razy większe od powietrza. Tak więc różnica między temperaturą ciała a temperaturą wody kontaktującej się z nim powoduje, że proces dostarczenia człowiekowi energii cieplnej lub jej odbieranie zachodzi znacznie intensywniej. W czasie kąpieli istotnym czynnikiem utrudniającym termoregulację jest niemożność wykorzystania w tym względzie parowania potu.
Jednym z najistotniejszych układów warunkujących homeostazę cieplną jest układ krążenia. W przypadku kontaktu z wodą zimną naczynia powierzchowe początkowo się odruchowo kurczą, następnie układ naczyniowy się poszerza. W kontakcie z wodą ciepłą reakcja jest jednofazowa, stopniowo rozszerzają się naczynia powierzchowne. W przypadku kąpieli gorącej reakcja jest znacznie gwałtowniejsza. Jeśli zostaną przekroczone granice możliwości reakcji naczyniowej, prowadzącej do obniżenia temperatury tkanek powierzchownych stykających się z gorącą wodą, dochodzi do ich uszkodzenia ( oparzenia). W kąpielach ciepłych naczynia krwionośne leżące głęboko zachowują się zgodnie z prawem Dastrea – Morata.
Kąpiele, z wyjątkiem gorących wzmagają diurezę. Ośrodkowy układ nerwowy ulega w czasie zabiegów wodoleczniczych z zasady pobudzeniu, z wyjątkiem wielokrotnie powtarzanych kąpieli ciepłych, działających tonizująco.
PODZIAŁ ZABIEGÓW WODOLECZNICZYCH
- Zabiegi wykorzystujące ciśnienie hydrostatyczne wody
- Zabiegi wykorzystujące bieżącą wodę pod określonym ciśnieniem
- Zabiegi wykorzystujące ciała higroskopijne nasączone wodą
- Okłady z lodu
- Zabiegi wykorzystujące wodę w postaci pary
KĄPIELE
Kąpiele to zabiegi, w których całe ciało lub jego część, przebywa przez określony czas w wodzie o określonych cechach fizycznych i chemicznych.
Kąpiel zimna ( woda o temperaturze 8 – 20 stopni Celsjusza) i chłodna ( woda o temperaturze 20-27 stopni Celsjusza). Dla tych kąpieli wykorzystuje się zwykle wanny drewniane lub baseny. Poleca się pacjentowi w ich trakcie wykonywać intensywną gimnastykę pobudzającą układ krążenia. Zabieg trwa krótko, 3- 5 minut. Ma za zadanie pobudzić krążenie, a następnie wywołać liczne pożądane reakcje, szczególnie przyspieszenie przemiany materii ( terapia otyłości) oraz stymulację układu odpornościowego ( hartowanie). Kąpiele te stanowią trening dla układu krążenia, intensywnie stymulując reakcję naczyń obwodowych i serca. Mają też silne działanie pobudzające ośrodkowy i autonomiczny układ nerwowy. Są więc przeciwwskazane w przypadku uszkodzenia serca, niewydolności krążenia, zaawansowanej miażdżycy tętnic, zwyrodnienia i uszkodzenia narządów wewnętrznych ( nerki, wątroba) oraz destabilizacji i uszkodzenia ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego.
Kąpiel letnia ( woda o temperaturze 28 – 33 stopni Celsjusza). Głównym celem zabiegu jest stabilizacja autonomicznego układu nerwowego, w celu normalizacji ciśnienia tętniczego krwi ( szczególnie w przypadku tendencji do podciśnienia) oraz zmniejszenia nadpobudliwości psychicznej. Czas trwania kąpieli to 15- 20 minut.
Kąpiel ciepła ( woda o temperaturze 34 – 37 stopni Celsjusza). Kąpiel działa rozluźniająco i stabilizująco na psychikę. Jako zabieg higieniczny, z wykorzystaniem szczególnie wód mineralnych, jest korzystna w niektórych chorobach skóry, a także jako przygotowanie do innych form fizjoterapii. Czas trwania zabiegu to 20- 30 minut.
Kąpiel kinezyterapeutyczna ( woda o temperaturze 34- 37 stopni Celsjusza). Temperatura kąpieli jest zbliżona do obojętnego punktu cieplnego skóry. W przypadku dzieci powinna być o 2- 3 stopnie Celsjusza wyższa. Zabieg odbywa się w specjalnie przystosowanych wannach lub basenach, także w przypadkach bardzo zaawansowanych stanów niepełnosprawności. Kinezyterapii sprzyja rozszerzenie naczyń powierzchniowych oraz zmniejszenie napięcia mięśni. W ćwiczeniach wykorzystuje się odciążenie, jakie daje woda, szczególnie w nauce chodzenia lub ćwiczeniach po urazach, ale także opór, jaki stwarza woda podczas ruchu. Wskazania do tych kąpieli są bardzo szerokie i dotyczą głównie chorób narządu ruchu, obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego oraz rehabilitacji pooperacyjnej i pourazowej.
Kąpiele o temperaturze wzrastającej według Schweiningera – Hauffego. Kąpiel ta dotyczy kończyn górnych lub dolnych. Wykonywana jest w specjalnych wanienkach, w których woda jest podgrzewana od 35 – do 42 stopni Celsjusza, o jeden stopień co 2-3 minuty. Cały zabieg trwa 10- 15 minut. Rozszerzenie układu naczyniowego powoduje tolerancję coraz wyższej temperatury. Kąpiel jest stosowana w chorobie nadciśnieniowej, w celu stabilizacji ciśnienia tętniczego krwi. Znalazła ona też zastosowanie w terapii infekcji układu oddechowego, ze względu na korzystną reakcję konsensualną układu naczyniowego klatki piersiowej, szczególnie górnych dróg oddechowych. Zabieg jest przeciwwskazany w przypadku destabilizacji układu krążenia, zwłaszcza jego niewydolności.
Kąpiel parowa całkowita. Kąpiel ta stanowi łagodniejszą alternatywę dla sauny fińskiej. Do pomieszczenia zabiegowego doprowadzana jest para wodna, tak że temperatura w nim wynosi 40- 45 stopni Celsjusza. Zabieg trwa 20- 30 minut. Zainstalowanie kilku stopni, na które wchodzi pacjent, pozwala na progresję temperatury w trakcie zabiegu, a masowanie ciała lub smaganie witkami brzozowymi pobudza powierzchowne krążenie. Kąpiel jest silnie bodźcowa, stymulująca wiele układów, szczególnie układ krążenia oraz immunologiczny. Jest przeciwwskazana w niewydolności krążenia oraz uszkodzeniu serca i naczyń obwodowych, uniemożliwiającym fizjologiczną reakcję na hipertermię skojarzoną ze znaczną wilgotnością powietrza.
Łaźnia parowa szafkowa. Zabieg ten wykonuje się w drewnianej komorze, w której siedzi pacjent. Jego głowa powinna się znajdować poza pomieszczeniem zabiegowym, żeby nie oddychał on parą wodną, osiągającą temperaturę dochodzącą do 50 stopni Celsjusza. Celem zabiegu, który trwa 15- 20 minut, jest stymulacja przemiany materii oraz terapia obciążeń układu kostno – stawowego. Zabieg wspomaga też redukcje masy ciała w otyłości. Jest przeciwwskazany w niewydolności krążenia, nadciśnieniu, chorobach reumatycznych w okresie zaostrzenia oraz tendencji do krwawień.
Kąpiel wirowa – masaż wirowy. W zabiegu wykorzystuje się nie tylko temperaturę ( 32- 40 stopni Celsjusza), ale również ciśnienie hydrodynamiczne ruchu wirowego wody. W czasie trwającej 15- 20 minut kąpieli ulega znacznemu pobudzeniu lokalne krążenie, co powoduje zmniejszenie napięcia mięśni, poprawę miejscowego krążenia, zmniejszenie odczuwania bólu, ale szczególnie stymulację procesów regeneracyjnych po operacjach i urazach. Zabiegi są też korzystne w terapii przykurczów mięśni.
PÓŁKĄPIELE
Półkąpiele są to kąpiele dolnej połowy ciała. Pacjent siedzi w wannie zanurzony w wodzie do pasa. Niepełne zanurzenie jego ciała w wodzie pozwala na znacznie intensywniejszą stymulację cieplną.
Półkąpiel ciepła ( woda o temperaturze początkowej 32 – 34 stopnie Celsjusza). Zabieg trwa około 5 minut, w czasie którym woda jest ochładzana dodatkiem wody zimnej, o temperaturze około 4-5 stopni Celsjusza. Polewa się też pacjenta chłodną wodą. Zabieg kończy intensywne wycieranie ręcznikiem kąpielowym. Pół- kąpiel jest niekiedy połączona z intensywnym szczotkowaniem skóry w celu pobudzenia lokalnego krążenia. Głównym jej celem jest uzyskanie stabilizacji psychiki oraz autonomicznego układu nerwowego. Stosuje się ją także w wybranych chorobach skóry, chorobach gośćcowych oraz nerwobólach.
Półkąpiel gorąca ( woda o temperaturze 38 – 42 stopni Celsjusza). Zabieg trwa 10- 15 minut. Jest bardzo obciążający i wymaga dobrego stanu zdrowia. Stosuje się go głównie w celu poprawy zdolności do wysiłku fizycznego, przyśpieszenia regeneracji po wysiłku, a także w przypadku chorób narządu ruchu oraz reumatycznych w okresie remisji, głównie u ludzi młodych. Przeciwwskazanie do tych zabiegów stanowi ogólnie zła kondycja oraz starszy wiek.
NATRYSKI
Natrysk to zabieg, w którym czynnik leczniczy stanowi uderzający w ciało strumień wody. Zabieg ten jest silnie bodźcowy, stosowany w celu stymulacji układu krążenia oraz stabilizacji autonomicznego układu nerwowego. Wykorzystuje się go w fizjoterapii chorób reumatycznych w okresie remisji oraz nerwobólów. Zwiększając niespecyficzną odporność, sprzyja on terapii przewlekłych chorób infekcyjnych. Przeciwwskazaniem do stosowania natrysków są znaczne uszkodzenia układu krążenia, szczególnie w zaawansowanych stadiach chorób przewlekłych, oraz zaawansowany wiek. W zależności od temperatury wody rozróżnia się natryski zimne, ciepłe, gorące oraz o zmiennej temperaturze. Dzielą się one także pod względem ciśnienia wody na niskociśnieniowe, średniociśnieniowe oraz wysokociśnieniowe. Najistotniejszym elementem pomieszczenia zabiegowego jest katedra natryskowa, pozwalająca dobierać odpowiednią temperaturę oraz ciśnienie strumienia wody.
Natrysk ruchomy – to, zgodnie z indywidualnym scenariuszem – ukształtowany strumień wody, działający na odpowiednie części ciała osoby stojącej w odległości 3-4 metry od katedry.
Natrysk biczowy – strumień wody ( zwykle o temperaturze 21- 27 stopni Celsjusza, niekiedy zmiennej) jest skupiony odpowiednią nasadką węża, co nadaje mu znaczne ciśnienie, 1,5 – 3,0 atm. Zadaniem zabiegu jest silne pobudzenie krążenia obwodowego oraz ukrwienia mięśni i stawów, a także trening autonomicznego układu nerwowego, w celu zwiekszenia jego odporności i stabilizacji.
Natrysk szkocki – stanowi odmianę natrysku biczowego, w którym istotnym elementem jest znaczna zmienność temperatury strumienia wody. Strumień gorącej wody o temperaturze 38 – 42 stopnie Celsjusza stosuje się przez 30 – 60 sekund, natomiast wody zimnej o temperaturze 10- 15 stopni Celsjusza – przez kilka sekund. Strumień gorącej wody zastępuje się niekiedy strumieniem pary wodnej. Zmienne bodźce są w stosunku do układu naczyniowego rodzajem „ gimnastyki naczyniowej”. Sprzyja to pobudzeniu metabolizmu oraz stabilizuje funkcje autonomicznego układu nerwowego.
