Klimakterium jest to dość długi czas w życiu kobiety, w którym ustaje aktywność hormonów płciowych. W okresie tym wyróżniamy 3 fazy:
- okres przed ustaniem miesiączki, który obejmuje kilka miesięcy, a nawet lat ( okres przedmenopauzalny, perimenopauza)
- moment ustania miesiączki (menopauza)
- okres występujący po ustaniu miesiączki, który obejmuje kilka lat ( okres pomenopauzalny, postmenopauza)
W efekcie przejście z okresu reprodukcyjnego do okresu postmenopauzy obejmuje średnio 4 lata. W tym okresie w organizmie kobiety zachodzą zmiany, które mają istotny wpływ na jej zdrowie. Szacuje się, że u Polek średni wiek wystąpienia menopauzy, a więc od momentu całkowitego ustania miesiączkowania, to 51 lat. Zdarza się wielokrotnie, że menopauza pojawia się wcześniej – zależy to od predyspozycji genetycznych, występowania chorób z autoagresji ( np. niedoczynność tarczycy), a nawet od stylu życia. Szacuje się, że u kobiet palących papierosy okres menopauzy zwykle pojawia się wcześniej, nawet o około 2 lata. Pierwsze symptomy klimakterium pojawiają się znacznie wcześniej niż moment ustania miesiączki, bo już po 40 roku życia, ale częściej odczuwane są po 45 roku życia. Zwykle obserwuje się zwolniony metabolizm i związane z tym zaburzenia gospodarki lipidowej lub przyrost masy ciała, bóle głowy, pogorszenie nastroju, zmiany w cyklach miesiączkowych ( skrócenie cykli, zmniejszenie krwawienia), uderzenia gorąca i komplikacje sercowo- naczyniowe i inne.
JAKIE ZMIANY HORMONALNE ZACHODZĄ W ORGANIZMIE KOBIETY W CZASIE KLIMAKTERIUM
W pierwszym etapie okresu premenopauzalnego ( około 6 lat przed menopauzą) dochodzi do zwiększenia poziomu FSH na skutek, początkowo, zmniejszania, a później, całkowitego zahamowania wydzielania inhibin jajnikowych. To zmniejszenie wydzielania inhibin rozpoczyna się już około 35 roku życia kobiety, a około 37- 38 roku życia zaczyna przyśpieszać proces zanikania pęcherzyków jajnikowych. Wówczas cykle menstruacyjne stają się nieregularne, a krwawienia miesięczne nasilają się i trwają dłużej.
Gdy produkcja estrogenów spadnie poniżej pewnej wartości krytycznej, ustaje miesiączkowanie. Kobieta wchodzi w okres pomenopauzalny. Wówczas głównym wydzielanym estrogenem jest estron, którego źródłem są androgeny nadnerczkowe, które podlegają aromatyzacji do estrogenów. Po za tym estron po okresie menopauzy jest także syntetyzowany w tkance tłuszczowej. Początkowo, tuż po menopauzie, poziom estrogenów obniża się, po czym, kilka lat po menopauzie poziom estrogenów we krwi stabilizuje się i wynosi zaledwie ok. 5 % poziomu estrogenów w okresie rozrodczym. Po okresie menopauzy charakterystyczne jest zatem odwrócenie poziomu hormonów- obserwuje się wysoki poziom FSH i niski poziom estrogenów. Najwyższe stężenie FSH i LH obserwuje się około 2-3 lata po menopauzie.
Już w okresie wczesnej premenopauzy ( około 35 rok życia) rozpoczyna się spadek poziomu androgenów jajnikowych ( testosteronu i androstendiolu) oraz nadnerczkowego dehydroepiandrotestosteronu (DHEA). Spadek poziomu DHEA jest intensywniejszy niż u mężczyzn. Sama menopauza nie indukuje istotnych zmian w stężeniu tych hormonów.
OBJAWY MENOPAUZY – CO TU SIĘ DZIEJE ?
Najbardziej typowym objawem klimakterium są uderzenia gorąca oraz nocne poty. Chociaż nie jest dokładnie poznany patomechanizm tych zaburzeń wiadomo, że jest ściśle powiązany ze spadkiem poziomu estrogenów w organizmie i wpływem na ośrodek naczynioruchowy w rdzeniu przedłużonym. Ich występowanie stwierdza się u około 60 – 70 % kobiet. Uderzenia gorąca to nagłe, spontaniczne napady gorąca, przebiegające z poceniem się, dreszczami, a niekiedy z tachykardią, a nawet lękiem. Pojawiają się pod wpływem emocji lub stresu, wysokiej temperatury otoczenia, niektórych produktów spożywczych (czerwone wino). Zwykle trwają kilka minut, ale u niektórych kobiet mogą być dłuższe ( do 1 godziny). U około połowy kobiet objawy naczynioruchowe pojawiają się jako pierwsze symptomy klimakterium, ale szczyt ich intensywności przypada na okres okołomenopauzalny. U niektórych kobiet ( 20%) mogą utrzymywać się nawet powyżej 5 lat. Uderzenia gorąca oraz nocne poty są bardziej intensywne u kobiet palących papierosy, otyłych, a także u rasy afroamerykańskiej.
Wiadomo, że estrogeny wykazują działanie anaboliczne oraz mają korzystny wpływ na gospodarkę lipidową organizmu ( podwyższają frakcję HDL cholesterolu, a obniżają frakcję LDL). Spadek poziomu estrogenów we krwi w okresie klimakterium sprzyja przyrostowi masy ciała oraz powikłaniom w postaci chorób sercowo- naczyniowych. Dlatego niezwykle ważne jest, by w tym okresie prowadzić tzw. zdrowy styl życia ukierunkowany na zdrową dietę i aktywność fizyczną. Po zakończeniu klimakterium zmiany metaboliczne stabilizują się i przyrost masy ciała ulega zahamowaniu.
Innym, ważnym objawem klimakterium są wahania nastroju oraz zaburzenia psychiczne wynikające z rozregulowania układu hormonalnego. Pojawia się obniżenie nastroju, a u osób już wcześniej cierpiących na depresję, objawy choroby mogą się nasilić. W tym okresie mogą także nasilać się zachowania lękowe. Liczna grupa kobiet ( około 30-60 %) w okresie klimakterium cierpi na bezsenność i nie zawsze jest to bezpośrednio związane z uderzeniami gorąca. Zwykle występują trudności z utrzymaniem snu aniżeli trudności z zasypianiem czy z wczesnym wybudzaniem ( tzw. fragmentacja snu). Bardzo często zaburzenia snu współwystępują z objawami depresji i niekiedy jest bardzo trudno określić pierwotną przyczynę zaburzeń.
W tym okresie znacznie ( u około 40 % kobiet) pogarsza się funkcjonowanie seksualne i obniża się popęd płciowy. Wynika to bezpośrednio z obniżenia poziomu estrogenów we krwi i rozwijania zespołu moczowo- płciowego, ale także przyczyniają się ku temu uwarunkowania kulturowe.
Zespół moczowo- płciowy dotyczy nawet 80 % kobiet po okresie menopauzy. Na skutek spadku poziomu estrogenów we krwi dochodzi do powstawania zmian anatomicznych w narządach płciowych – nabłonek powierzchniowy ulega ścieńczeniu, a wydzielanie z gruczołów śluzowych jest znacznie zredukowane. Dotyczy to zarówno narządów płciowych, jak i układu moczowego. Dlatego częstymi dolegliwościami są wtedy uczucie podrażnienia, suchości i pieczenia w pochwie, ból podczas aktu płciowego (dyspareunia), krwawienia po stosunku. Wiele lat po okresie menopauzy rozwija się atrofia pochwy.
Wiadomo, że estrogeny mają korzystny wpływ na tkankę kostną- zwiększają aktywność komórek kościotwórczych ( osteoblastów), a redukują aktywność komórek kościogubnych ( osteoklastrów). Mają też korzystny wpływ na gospodarkę wapniową – zwiększają absorpcję wapnia z przewodu pokarmowego i ograniczają jego wydalanie przez nerki. Tym samym wspierają tkankę kostną, zapobiegają złamaniom i wspomagają procesy jej regeneracji. Po okresie menopauzy procesy te ulegają redukcji i tak zwana gęstość mineralna tkanki kostnej znacznie zmniejsza się. Po kilku latach od menopauzy aż u 30- 40 % kobiet rozwija się osteoporoza. U wielu kobiet na skutek nawet niegroźnych upadków dochodzi do złamań kości ( kości promieniowej, szyjki kości udowej, kręgosłupa), co potwierdza istnienie choroby.
Spadek poziomu estrogenów w okresie klimakterium ma niekorzystny wpływ na funkcjonowanie mózgu. Obserwuje się zmniejszony metabolizm glukozy, zmniejszoną synaptogenezę i zwiększone odkładanie się blaszek B-amyloidu. Szacuje się, ze u zdrowych kobiet w wieku 65 lat ryzyko zachorowania na chorobę Alzheimera lub demencję występuje u 1 na 6 kobiet, podczas gdy u mężczyzn proporcja ta wynosi 1 na 11. Chociaż dokładny patomechanizm tego zjawiska nie został poznany wiadomo, że estradiol hamuje enzym B-sekretazę, który inicjuje odkładanie się blaszek B-amyloidu, co prawdopodobnie ma kluczowe znaczenie w funkcjonowaniu mózgu w okresie klimakterium.
JAK WYGLĄDA LECZENIE KLIMAKTERIUM ?
- PREPARATY POCHODZENIA NATURALNEGO
Dietetyczne izoflawony sojowe i ekstrakty z soi, ekstrakty z koniczyny czerwonej ( Red Clover), żeń-szeń (Panax ginseng), flawonoidy, lignany i inne.
Uważa się, że mogą mieć działanie antyandrogenowe – zmniejszają konwersję testosteronu do dihydrotestosteronu, a także zwiększają konwersję testosteronu i androstenedionu do estrogenu w tkankach obwodowych, co może zmniejszać objawy menopauzy, szczególnie uderzenia gorąca i zaburzenia nastroju. Skuteczność tych preparatów jest kontrowersyjna. Istnieją badania, w których wykazano, że regularne spożywanie fitoestrogenów w diecie kobiet doprowadziło do zmniejszenia objawów menopauzy ( Sathyapalan i wsp. 2018 rok).
- HORMONALNA TERAPIA ZASTĘPCZA (HTZ)
Są to środki hormonalne, zwykłe dwuskładnikowe, zawierające estrogeny (zwykle estradiol) oraz progestyny ( związki różnych generacji), czyli hormony żeńskie I i II połowy cyklu miesięcznego. Niewątpliwie uzupełniając pulę endogennych hormonów, przyczyniają się do łagodzenia objawów klimakterium- znoszą uderzenia gorąca, poprawiają nastrój, zapobiegają osteoporozie, spowalniają powstanie zespołu moczowo- płciowego, mają korzystny wpływ na funkcje poznawcze. Należy zwrócić uwagę, że nie zaleca się stosowania HTZ jako środków przeciwdziałających osteoporozie czy chorobie Alzheimera!
- WITAMINA D I PREPARATY WAPNIA
Są zalecane u wszystkich kobiet w okresie klimakterium, stanowiąc ważny element profilaktyki osteoporozy. Powinny być stosowane do 5 lat po menopauzie. Obecnie zaleca się, szczególnie w okresie jesienno-zimowym i wczesnowiosennym przyjmowanie cholekalcyferolu w dawce 4000 j.m. W okresie letnim, szczególnie w słoneczne dni, dawka ta może być zredukowana. Cholekalcyferol ( witamina D) zwiększa wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego, dlatego zaleca się również dietę bogatą w wapń ( przetwory mleczne, mięso), ewentualnie suplementację jonów wapnia ( najlepiej w formie związków organicznych- mleczan, cytrynian, glukonian). Pamiętajmy, że dobowe zapotrzebowanie na jony wapnia to 1000- 1200 mg. W przypadku, gdy osteoporoza rozwija się, zaleca się stosowanie leków nowej generacji, należących do grupy selektywnych modulatorów receptora estrogenowego (SERM), takich jak raloksyfen czy bazedoksyfen.
- DEHYDROEPIANDROSTERON (DHEA)
Lek starszej generacji. Jest to prekursor związków androgennych wydzielany przez korę nadnerczy. Jest podawany w globulkach dopochwowych, raz dziennie wieczorem, w dawce 6,5 mg w stanach zanikowych pochwy. Podawany miejscowo nie wykazuje wpływu na poziom związków androgenowych i estrogenowych we krwi.
