Otyłość to coraz poważniejszy problem zdrowotny

Otyłość to coraz poważniejszy problem zdrowotny, uznany przez WHO za globalną epidemię XXI wieku. Szacuje się, że w Polsce dotyka już co piątego dorosłego, a skala tego zjawiska wciąż się zwiększa.

W ostatnich latach w Polsce i na świecie obserwuje się coraz większy odsetek osób z nadwagą i otyłością, zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci. Najwyższy poziom zachorowalności odnotowuje się w Stanach Zjednoczonych, natomiast najniższy w krajach Afryki Subsaharyjskiej oraz Azji Południowo- Wschodniej. Nadmierna masa ciała jest jednym z głównych czynników zwiększających ryzyko przedwczesnej śmierci, zajmując pod tym względem piąte miejsce na świecie.

OTYŁOŚĆ – WIĘCEJ NIŻ LICZBY NA WADZE

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), definiuje nadwagę i otyłość jako nieprawidłowe, nadmierne oraz szkodliwe dla zdrowia nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka. Jest to konsekwencja długotrwałego dodatniego bilansu energetycznego, czyli sytuacji, w której ilość dostarczanej energii przewyższa jej wydatkowanie. Otyłość została sklasyfikowana jako choroba i wpisana do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10), pod kodem E66.

Do oceny nadwagi i otyłości u dorosłych najczęściej wykorzystuje się wskaźnik masy ciała (BMI, ang. Body Mass Index), który oblicza się dzieląc masę ciała (kg) przez kwadrat wzrostu (m2). Nadwagę stwierdza się przy wartości BMI w przedziale 25-29,9 kg/m2, natomiast otyłość rozpoznaje się, gdy BMI wynosi 30 kg/m2 lub więcej. Choć wskaźnik ten jest powszechnie stosowany, ma swoje ograniczenia – nie uwzględnia rozmieszczenia tkanki tłuszczowej ani składu ciała, przez co jest mniej precyzyjny np. u sportowców czy kobiet w ciąży.

Otyłość definiuje się również jako przekroczenie przez tkankę tłuszczową 25 % całkowitej masy ciała u mężczyzn i 30 % u kobiet.

Klasyfikacja BMI wg Światowej Organizacji Zdrowia ( WHO)

BMI < 18,5 – NIEDOWAGA
BMI 18,5 – 24,9 – PRAWIDŁOWA MASA CIAŁA
BMI 25,0 – 29,9 – NADWAGA
BMI 30,0 – 34,9 – OTYŁOŚĆ I STOPNIA
BMI 35,0 – 39,9 – OTYŁOŚĆ II STOPNIA
BMI > 40 – OTYŁOŚĆ III STOPNIA

WHR – CO MÓWI O TWOIM ZDROWIU ?

Otyłość można podzielić na typy na podstawie rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w organizmie. W tym celu wykorzystuje się wskaźnik WHR ( Waist- Hip Ratio), czyli stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Wyróżnia się dwa główne typy otyłości:

OTYŁOŚĆ BRZUSZNĄ (androidalną, typ „jabłko”), częściej występującą u mężczyzn.
OTYŁOŚĆ POŚLADKOWO – UDOWĄ (gynoidalną, typ „gruszka”), charakterystyczną dla kobiet.

Otyłość typu „jabłko” rozpoznaje się, gdy WHR wynosi powyżej 0,85 u kobiet i 0,9 u mężczyzn. Natomiast otyłość typu „gruszka” występuje przy niższych wartościach wskaźnika.

DWA OBLICZA OTYŁOŚCI

Otyłość dzieli się na pierwotną i wtórną. Otyłość pierwotna, zwana również prostą, stanowi około 90 % przypadków i jest wynikiem długotrwałego dodatniego bilansu energetycznego. Nadmiar energii magazynowany jest w tkance tłuszczowej, co prowadzi do przyrostu masy ciała.

Otyłość wtórna występuje rzadziej, ale może być objawem poważnych schorzeń, takich jak zaburzenia hormonalne, choroby genetyczne czy uszkodzenia układu nerwowego. Może także wynikać ze stosowania niektórych leków. Jej rozpoznanie jest kluczowe, ponieważ wymaga leczenia nie tylko otyłości, ale przede wszystkim choroby podstawowej, która ją wywołała.

OTYŁOŚĆ BRZUSZNA

Otyłość brzuszna, inaczej wiscelarna jest ściśle związana z odkładaniem się tkanki tłuszczowej podskórnej nad trzewną. Po około 60 roku życia umiejscowienie tkanki tłuszczowej „zmienia się” w wyniku procesu redystrybucji tkanki tłuszczowej w kierunku trzewnym (brzusznym). U kobiet w okresie okołomenopauzalnym jest to bardziej zauważalne, ponieważ dochodzi do istotnych zmian stężeń hormonów płciowych. W przypadku mężczyzn tkanka tłuszczowa niezależnie od wieku gromadzi się głównie w okolicy brzucha.

KONSEKWENCJE OTYŁOŚCI

Otyłość wiąże się z poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi – zwiększa ryzyko wielu chorób przewlekłych, obniża jakość życia i skraca jego długość. Każdego roku w wyniku związanych z nią schorzeń umiera ponad 2,5 mln ludzi na całym świecie. Przyczynia się to do rozwoju ponad 200 chorób, w tym cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego oraz chorób sercowo- naczyniowych.

Szczególnie niebezpieczna jest otyłość brzuszna, charakteryzująca się nadmiernym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w okolicach jamy brzusznej. Zgodnie z kryterium International Diabetes Federation (IDF) rozpoznaje się ją, gdy obwód talii wynosi co najmniej 94 cm u mężczyzn i 80 cm u kobiet. Otyłość brzuszna sprzyja zaburzeniom metabolicznym, takim jak insulinooporność, dyslipidemia czy niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby.

Przy otyłości często mówi się o zespole metabolicznym, ponieważ to właśnie nadmierna masa ciała, zwłaszcza otyłość brzuszna, odgrywa kluczową rolę w jego rozwoju. Nie jest on odrębną jednostką chorobową, lecz stanem współwystępowania czynników zwiększających ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2, miażdżycy i ich powikłań sercowo- naczyniowych. Powikłania te rozwijają się stopniowo, często bez wyraźnych objawów, co utrudnia ich wczesne wykrycie i leczenie.

Otyłość wpływa nie tylko na długość życia, ale także na jego jakość, ograniczając sprawność fizyczną i powodując przewlekłe dolegliwości. Dodatkowo stanowi obciążenie dla systemu ochrony zdrowia, generując wysokie koszty leczenia jej powikłań.

HOLISTYCZNE PODEJŚCIE DO OTYŁOŚCI

Skuteczne leczenie otyłości, prowadzące do trwałej redukcji masy ciała, może znacząco złagodzić przebieg wielu chorób z nią związanych, a w niektórych przypadkach nawet doprowadzić do ich remisji. Dzięki temu poprawia się zarówno jakość życia pacjentów, jak i długoterminowe rokowanie.

Podstawą profilaktyki i leczenia tej choroby są zmiany w stylu życia obejmujące prawidłowe nawyki żywieniowe oraz regularną aktywność fizyczną. Ważne jest także dbanie o odpowiednią jakość i długość snu, redukcję stresu, właściwą mikrobiotę jelitową oraz unikanie palenia tytoniu. Należy również pamiętać, że na rozwój otyłości wpływają również czynniki genetyczne, środowiskowe i społeczno- ekonomiczne, które mogą utrudniać redukcję masy ciała. Dlatego walka z otyłością wymaga kompleksowego podejścia – zarówno na poziomie indywidualnym, jak i w ramach działań zdrowia publicznego.

ZESPÓŁ LECZENIA OTYŁOŚCI

DIETA. Racjonalna dieta o obniżonej kaloryczności powinna dostarczać mniej energii, niż wynosi zapotrzebowanie organizmu. Deficyt nie powinien być zbyt duży ( np. poniżej podstawowej przemiany materii) aby nie doszło do niedożywienia białkowo- energetycznego. Dobrze dopasowana dieta redukcyjna zapewnia odpowiednią podaż pełnowartościowego białka i możliwie maksymalnie zbliżone do zaleconych norm ilości witamin i składników mineralnych. Powinny cechować ją składniki , które korzystnie wpływają na uczucie sytości. Warto skorzystać z pomocy dietetyka klinicznego, w celu ugruntowania wiedzy żywieniowej, zrozumienia procesu zmiany, a także właściwego jego dopasowania do swoich możliwości.
AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA. Wielkość komórek tłuszczowych (adipocytów) zależy w dużej mierze od aktywności ruchowej, a aktywność fizyczna powoduje największe zmiany w wydatku energetycznym. Korzystnie wpływa na pobudzenie termogenezy wysiłkowej, pobudza uczucie głodu, a energia skumulowana w organizmie zużywana jest na pracę i ciepło. Regularny ruch zwiększa spoczynkową przemianę materii, stężenie lipidów czy poprawia insulinowrażliwość. Zauważono, że osoby regularnie uprawiające sport ( nie tylko wyczynowy) mają znacznie mniejszą objętość adipocytów niż osoby niećwiczące. Można pokusić się nawet o stwierdzenie, że nie samo przekarmianie organizmu, a usunięcie z życia człowieka tak istotnego czynnika jak aktywność fizyczna wystarcza, aby doszło do nadmiernego wzrostu tkanki tłuszczowej. W redukcji tkanki tłuszczowej brzusznej zaleca się regularny wysiłek aerobowy, który trwa nieprzerwanie około 40-60 minut. Krótki, ale intensywny trening nie przyniesie zamierzonego efektu, ponieważ angażuje tylko zużycie węglowodanów, których potrzebują do pracy mięśnie.
POMOC PSYCHOLOGICZNA. Ostatnimi czasy dużo uwagi poświęca się psychologicznemu uwarunkowaniu otyłości. Część pacjentów z nadmierną masą ciała boryka się m.in. z zaburzeniami mechanizmu samoregulacji, nieprawidłowymi przekonaniami i oczekiwaniami jednostki co do procesu zdrowienia, mylną interpretacją łaknienia, uczucia głodu fizjologicznego czy trudnościami w radzeniu sobie ze stresem i przeżywanymi emocjami. Zastosowanie interwencji psychologicznej ma na celu przede wszystkim wzmacnianie poczucia własnej samoskuteczności oraz zwiększenia gotowości do przestrzegania zaleconych działań terapeutycznych.
FARMAKOTERAPIA. Farmakoterapia staje się ważnym aspektem leczenia choroby otyłościowej. Jej celem jest zmniejszenie i utrzymanie masy ciała zgodnie z zaleconymi normami, a także zmniejszenie ryzyka rozwoju powikłań otyłości, których wymienia się ponad 200. Potwierdzeniem skuteczności leczenia jest ubytek > 5 % wyjściowej masy ciała w okresie trzymiesięcznego leczenia. Ważne jest, aby leki przyjmować zgodnie z zaleceniami lekarza. Niewłaściwe stosowanie leku, zerowe zmiany w sposobie odżywiania czy niewprowadzenie regularnej aktywności fizycznej w trakcie zaleconej farmakoterapii może być przyczyną braku jej skuteczności. Skuteczność leczenia farmakologicznego wymaga przyjmowania leku przez co najmniej 12 miesięcy.

NOWA DEFINICJA CHOROBY OTYŁOŚCIOWEJ ?

Na początku 2025 roku w prestiżowym czasopiśmie „ The Lancet Diabetes and Endocrinology” ukazała się nowa definicja choroby otyłościowej. Międzynarodowa grupa 58 ekspertów reprezentujących różne specjalności medyczne po pięciu latach prac przedstawiła nową definicję otyłości oraz podała nowe kryteria jej rozpoznawania i leczenia. Eksperci zwracają uwagę, że wskaźnik BMI nie może być odgórną wytyczną jako miara zdrowia. Dostarcza on niekompletnych informacji o pacjencie, a przede wszystkim składzie jego ciała, zatem specjaliści zwracają uwagę, że pomiar tkanki tłuszczowej poprzez np. zmierzenie obwodu talii czy wskutek WHR ( talia-biodra) bądź wykonanie pomiaru zawartości procentowej tkanki tłuszczowej badaniem rentgenowskim jest dużo bardziej wiarygodne niż wspomniany wskaźnik.

Dodatkowo eksperci w ramach choroby otyłościowej wyodrębnili dwie podgrupy: